این پروژه در پاییز سال ۱۳۹۲ برای مرکز مطالعات و برنامهریزی شهر تهران انجام شده است. اگر در کار خود از یافتههای این پژوهش استفاده کردید به این ترتیب به آن ارجاع بدهید (APA):
آزاد، نفیسه و توکلی، عبدالحسین(۱۳۹۲). «جنیست و شهر؛ مرور نظاممند تحقیقات انجامشده در موضوع جنسیت و شهری در ایران»؛ مرکز مطالعات و برنامهریزی شهر تهران، سری دانششهر، تهران، پاییز ۱۳۹۲
امروزه زنان به عنوان نیمی از جمعیت شهری، در شهرها و فضاهای عمومی آن حضور دارند و از آنها استفاده میکنند. این در حالی است که نقشهای جنسیتی زنان باعث استفاده متنوع و چندگانه آنها از این فضاها میشود. با این وجود هنوز در برنامهریزی و طراحی شهرها به نیازهای این گروه در شهر توجه کافی نمیشود و از همین رو محققان و پژوهشگران حوزههای مختلف شهری، جامعهشناسی و … به اهمیت پرداختن به موضوع زنان و شهر خصوصا در سالهای اخیر توجه نشان دادهاند. این مقاله تحلیل دستاوردهای پژوهشهایی است که طی دو دهه اخير به موضوع جنسیت و شهر در ايران پرداختهاند. با مرور تحقیقات انجام شده در این زمینه در جستجوی اولیه ۱۴۳ سند که شامل مقالات و پایاننامههای مرتبط بود، مورد بررسی قرار گرفت و سپس در سه مرحله غربالگری، ۲۱ مورد انتخاب گردید. یافتههای به دست آمده از این تحقیقات در سطوح ۱- مشخصات عمومی ۲- اهداف و سوالات تحقیق، ۳- متدولوژی تحقیقات ۴- انواع متغیرهای مورد بررسی، و 5- یافتهها و نتایج تحقیقات، طبقهبندی و ارزیابی شدند.
– يافتهها و نتايج تحقيقات بررسی شده
یافتههای بهدست آمده از این تحقیقات را که در پی پرداختن به عوامل موثر در افزایشِ میزانِ حضور زنان در شهر و مشارکت در تصمیمسازی شهری هستند، میتوان در سه دسته طبقهبندیکرد: عوامل «کالبدی»؛ «اجتماعی»؛ و «مدیریت شهری»
در میان این عوامل، عوامل کالبدی که شامل طراحی و برنامهریزی فضاهای شهری هستند در ۶۶/۲ درصد تحقیقات به عنوان عوامل موثر بر افزایش حضور زنان در فضاهای شهری شناسایی شدهاند. عوامل اجتماعی ۲۶/۵ درصد عوامل تاثیرگذار هستند و حضور و مشارکت زنان در فرآیندهای تصمیمسازی سازی شهر در سطح خرد و کلان هم ۷/۳ درصد عوامل را شامل میشود. مرور نظاممند تحقیقات در این حوزه نشان میدهد که در سالهای اخیر با توجه به اهمیت و ضرورتِ موضوع، پژوهشها در این زمینه افزایش یافته و شهرداری نیز موضوع زنان و شهر را مورد توجه قرار داده است، با این حال این مسئله نباید در سطح تحقیقات باقی بماند و باید راهکارهای اجرایی آنها از سوی نهادهای ذیربط به خصوص شهرداری مورد محک و آزمون قرار بگیرد. از سوی دیگر فاصله گرفتن از مدلهای کمی و شناسایی مطلوبیت فضاهای عمومی شهری، نیازها و مسائل و مشکلات زنان در شهر از دیدگاه خود آنان مسئلهای است که خلاء آن در تحقیقات انجامشده مشاهده میشود.
به صورت کلی تحقیقات مورد مطالعه در موضوع جنسیت و شهر در پی پرداختن به عوامل موثر در افزایش میزان حضور زنان در شهر، مشارکت در تصمیمسازی شهری و بررسی سویههای جنسیتی شهر هستند. بر همین اساس همانطور که گفته شد میتوان آنها را در سه دسته عوامل کالبدی (طراحی و برنامهریزی شهری)، اجتماعی و مدیریت شهری طبقهبندی کرد. ۶۶/۲ درصد تحقیقات مورد بررسی عوامل کالبدی شامل طراحی و برنامهریزی فضاهای شهری را به عنوان عوامل موثر بر افزایش حضور زنان در فضاهای شهری بررسی کردهاند که در آن میان سهمِ خوانایی فضا، نظارت بر فضا و مراقبت از آن، آسایش بصری و محیطی از دیگر متغیرها بیشتر است.
عوامل اجتماعی در ۲۶/۵ درصد تحقیقات مورد بررسی قرار گرفته است که از میان آنها ایجاد بستر برای حیات شبانه و افزایش فعالیتهای مختلف در فضا و افزایشِ احساسِ امنیت اجتماعی زنان در شهر سهم بالاتری را نسبت به دیگر متغیرها دارند. به صورت کلی میتوان گفت که بیشتر تحقیقات مورد بررسی امنیت زنان و اهمیت آن در افزایش حضور آنان در شهر را مورد بررسی قرار دارند. این موضوع هم از بعد کالبدی و هم از بعد اجتماعی دارای اهمیت بوده و مورد بررسی قرار گرفته است.
از سوی دیگر، حضور و مشارکت زنان در فرآیندهای تصمیمسازی شهر در سطح خُرد و کلان هم در ۷/۳درصد تحقیقات بررسی شده است. به نظر میرسد توجه به اهمیت حضور زنان در مدیریت محلهای و مدیریتِ شهری و ضرورت توانمند سازی زنان برای حضور و مشارکت در این عرصه از جمله رویکردهای جدید به مسئله زنان و شهر است.
در نهایت
موضوع جنسیت و شهر یکی از مهمترین موضوعات بین رشتهای است که بیش از ۴دهه از پرداختن جدی به آن توسط نظریهپردازان و متفکرین مختلف میگذرد. اگرچه در خصوص افزایش حضور و استفاده زنان از فضاهای شهری به عنوان نیمی از جمعیت شهری جهان، نظریهها و راهکارهای مختلفی ارائه شده است، با این حال همچنان زنان با موانع و مشکلات بسیاری در این زمینه مواجه هستند. این مشکلات و موانع و شدت و ضعف آنها از جغرافیایی به جغرافیای دیگر متفاوت است، اما آنچه در این میان مشترک است، نابرابری و تبعیض برای زنان در استفاده با کیفیت از فضاهای شهری در تمامی ساعات شبانه روز، مشارکت در تصمیمسازیها و … است.
بررسی سیر تاریخی حضور زنان در شهرهای ایران نیز موید چنین مسئلهای است. همواره فضاهای شهرهایِ ما، فضاهایی مردانه بودهاند. چه از زمان قاجار که حتی فضاهای داخل خانهها هم تقسیم جنسیتی شده بود و از اندرون که مقر زنان، بچهها و بیرونی که مقر مردان بود، تشکیل میشد (اتحادیه 1388) و زنان تنها به دلایل خاص از خانه و آنهم بیشتر با همراهی مردان خارج میشدند تا به امروز که با وجود حضور روزافزون زنان در شهرها، آنها همچنان با مشکلات بسیاری برای استفاده از فضاهای شهری مواجهاند. با این حال نتیجه مرور پژوهشهای انجام شده در موضوع جنسیت و شهر نشان داد که در سالهای اخیر خصوصا از سال ۸۵به بعد، اهمیت و ضرورت پرداختن به این موضوع در راستای فراهم آوردن بستر و زمینه حضور آزادانه، امن و باکیفیت زنان در شهر روشن شده است و محققانی به کار در این زمینه پرداختهاند. از سوی دیگر به نظر میرسد که شهرداری تهران نیز این موضوع را مد نظر قرار داده است؛ برگزاری همایش علمی و پژوهشی زنان و زندگی شهری توسط این نهاد در سال ۹۱نشان از همین موضوع دارد.
مرور نظاممند تحقیقات انجامشده در موضوع جنسیت شهر نشان داد که بیشتر این تحقیقات از دو بعد کالبد فضاهای شهری (امنیت، برنامهریزی و طراحی شهری) و مدیریت شهری به این موضوع پرداختهاند. در بعد کالبد شهری، تحقیقات مطالعه شده با بررسی چگونگی افزایش امنیت زنان در شهر و افزایش مطلوبیت فضاهای عمومی شهری در راستای بالابردن میزان حضور و استفاده زنان از شهر به ارائه راهکارهایی عملی برای این موضوع پرداختهاند. لازم به ذکر است که این پژوهشها صرفا جنبه نظری داشته و اجرایی کردن راهکارها و سپس ارزیابی آنها از جمله مسائلی است که در حیطه وظایف سازمانهای مسئول همچون شهرداری است. از سوی دیگر تحقیقات در مورد مدیریت شهری و اهمیت و ضرورت حضور زنان در این بخش، صرفا مطالعاتی نظری بودهاند که به بررسی موضوع در این زمینه پرداختهاند. افزایش آگاهی زنان در رابطه با حقوق شهروندی خود و ایجاد زمینههای مشارکت آنان در فرآیندهای توسعه شهری و تصمیمسازی برای آن میتواند یکی دیگر از وظایف سازمانهای مربوط در این زمینه باشد تا هم از نیروی عظیم زنان در این بخش بتوان استفاده کرد و هم به کاهش زمینههای نابرابری جنسیتی زنان در سطح مدیریت شهری کمک کرد.
به لحاظ فنی پژوهشها نيازمند جهتگيریهای بين رشتهای و تنوعبخشی به روشها و مدلها خصوصا تعادلبخشی به غلبه مدلهای فرضيه آزمای پوزيتيويستی هستند. به صورت کلی بیشتر تحقیقات با توجه به فرضیات یا آزمونهای مدلهای خارجی برای امن یا مطلوب کردن فضاهای شهری بررسی شدهاند و آنها را در بستر جامعه کوچک با روش کَمّی محک زدهاند. در این بخش جای تحقیقاتی کیفی با خود زنان ایرانی برای مشخصکردن نیازهای آنان در شهر و چگونگی مطلوبیت فضای شهری از منظر آنان خالی به نظر میرسد.
نیازها و خواستههای زنان در شهر متفاوت است، پایگاه و وضعیت اقصادی، اجتماعی، خانوادگی، جغرافیایی و … زنان در اولویتبندی نیازهایِ آنان در شهر برای حضور و استفاده از فضاهای شهری تاثیرگذار است. بر همین اساس شاید بهترین راهکار برای مطلوب ساختن فضاهای شهری برای گروههای مختلف زنان، مشخص کردن این نیازها و راهکارهای بهبود دسترسی و استفاده آنان از شهر با خود زنان در مقیاس محلهای باشد. این موضوع میتواند از طرفی منجر به افزایش مشارکت زنان در تصمیمسازی برای محله زندگی خود گردد و به توانمندسازی آنان در این راستا بینجامد. سرای محله که از نهادهای وابسته به شهرداری است و در همه محلات وجود دارد، میتواند نقش مهمی را در این خصوص ایفا کند. تعریف پروژههایی با موضوع افزایش مطلوبیت فضای محلهای برای زنان و تسهیلگری فرآیند آنها از نیازسنجی تا اجرا با خود زنان محلی میتواند یکی از اقدامات شهرداری در این زمینه باشد.
علاوه بر این میتوان راهکارهای کُلی را برای افزایش مطلوبیت فضاهای شهری برای زنان ارائه داد که در سطح شهر تهران توسط شهرداری قابل اجرا هستند:
– تامین امنیت زنان در شهر در تمامی ساعات شبانه روز از طریق تامین نور کافی در فضاها و معابر سواره و پیاده، تامین دید و نظارت عابرین بر فضاهای شهری، تامین دسترسی زنان به حمل و نقل عمومی امن، فعال و پویا کردن فضاهای شهری، شفافیت و خوانایی فضا، دسترسی به امداد و اطلاعات در فضاهای شهری، توجه به تنوع کاربریها در فضاهای شهری و …
– تامین تاسیسات و تجهیزات شهری مناسب برای زنان و کودکان مانند مبلمان شهری مناسب، تسهیلات ویژه کودکان، استقرار نگهبان یا پلیس برای نظارت بر فعالیتهای فضا، استفاده از نمادها و نشانههای هدایتکننده در فضاها و …
– تامین آسایش و راحتی در فضاهای شهری برای زنان و کودکان مانند آسایش اقلیمی و افزایش فضای سبز، بازی و تفریح، افزایش پاکیزگی محیطی، طراحی مناسب فضا و توجه به ویژگیهای زیباییشناختی و …
– تسهیل دسترسی به فضاها از طریق آرام سازی ترافیک، ساخت معابر پیاده مناسب برای حرکت زنان و کودکان، فعال ساختن جداره پیادهروها، دسترسی آسان به حمل و نقل عمومی و …
– تامین خدمات محلهای مورد نیاز برای زنان خانهدار و شاغل مانند مراکز نگهداری کودکان، طراحی مناسب خدمات مورد نیاز زنان و کودکان در محلات و …
– در نهایت رابطه جنسیت و فضا را نمیتوان بدون شاره به رابطه نهادی زنان با آموزش، خانواده، اقتصاد، سیاست و دین توصیف یا تبیین کرد. در این زمینه انجام پژوهشهای کلاندامنهتر میتواند راهگشای سیاستگزاریهای منطقیتر باشد.
پیشنهادات تحقیقاتی
تدوین الگوی تطبیقی-تحلیلی «عدالت جنسیتی در برخورداری از فضای شهری» با مشارکت سیاستگزاران شهری
ترازیابی (Bench Mark) کشورهای اسلامی دیگر در ارتباط با الگوهای مورد استفاده در ارتباط با فضای شهری و جنسیت
تدوین نقشه جامع اطلاعاتی در نحوهی دسترسی و استفاده زنان از فضاهای عمومی شهر تهران متناسب با پایگاه اقتصادی، سن و تحصیلات
پیمایش نیازها و تمایلات زنان برای استفاده از فضای عمومی شهری که میتواند در ارتباط با تحولات سبک زندگی شهری سنجیده شود.
برای دانلود متن کامل این مقاله بهصورت فایل pdf اینجا را کلیک کنید.
متن کامل این مقاله بهصورت فایل PDF در کانال تلگرامی https://t.me/Nazadme قرار گرفته است.